1. Visie en beleid
Visie en beleid
Gemeente als opdrachtgever
De gemeente kan als opdrachtgever in haar visie en beleidsplannen voorwaarden/eisen stellen voor:
- Het ontwerp van gebieden
- De te realiseren eigen huisvesting
- De circulariteit van de nieuwbouw
- De biodiversiteit en klimaatadaptatie
- Diversiteit van woningconcepten (in functie en uiterlijk) en eigenheid
Gemeente als vergunningverlener
Daar waar de gemeente geen eigenaar van de grond is maar wel vergunningverlener is, kan de gemeente voorwaarden stellen:
- In de bestemmingsplannen (vanaf 2022/2023 omgevingsplannen)
- In de anterieure overeenkomst indien bestemmingsplan moet worden gewijzigd (zie Contract)
Gemeente als samenwerkingspartner
De gemeente kan in verschillende situaties (o.a. wanneer de gemeente geen opdrachtgever en/of vergunningverlener is) conceptueel en circulair stimuleren door:
- Samenwerkingsmogelijkheden met externe stakeholders
- Prestatieafspraken met woningcorporaties en huurdersorganisaties
- Financiële instrumentarium om gewenste ontwikkelingen te belonen
- Stimuleren van kennisdeling en data delen over materialen en materiaalstromen in samenwerking met kennisinstellingen, koplopers en experts
- Verbinding met de markt om vraag en aanbod van (hergebruikte en hernieuwbare) materialen te bevorderen, zodat de bestaande nichemarkten kunnen worden uitgebreid om de kringlopen binnen de bouw te sluiten. Delen van circulaire lessen en successen.
Omgevingswet
De omgevingswet is 1 januari 2024 ingegaan.
Met de omgevingswet wordt omgevingskwaliteit belangrijker. Onder de Omgevingswet is de ruimtelijke kwaliteit van de leefomgeving sterker verankerd. Deze wet legt zowel initiatiefnemers als de overheid een zorgplicht op voor een goede omgevingskwaliteit. Dit biedt een kans om ruimtelijke kwaliteit in de woonomgeving breed op te vatten en te zorgen voor een goede afstemming en samenwerking tussen alle partijen. Ruimtelijke kwaliteit is immers een balans tussen de gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde van gebieden, projecten en gebouwen. Architectuur brengt deze drie waarden in de fysieke ruimte bijeen.
De omgevingswet is van invloed op het ontwerp en de bouw van Circulaire Woningconcepten. Door afstemming tussen stedenbouw, architectuur en landschap kunnen Circulaire Woningconcepten een positieve bijdrage leveren een de ruimtelijke kwaliteit van de leefomgeving. Kijk voor voorbeelden voor de mogelijkheden die Circulaire Woningconcepten kunnen bieden in: ‘Ruimtelijke kwaliteit bij industriële woningbouw’.
Hierin staan de architectonische uitdagingen bij conceptbouw en de ontwerponderdelen en prestatie-eisen die kunnen bijdragen aan het versterken van ruimtelijke kwaliteit zoals bouwvolume, gevel, ontsluiting, gebouwstructuur, woningplattegrond, materialisatie en installatietechniek.
Rapport Circulair Bouwen stimuleren met Omgevingswet
In het Rapport Circulair bouwen stimuleren met de Omgevingswet staat aangegeven:
- Hoe je de instrumenten uit de Omgevingswet kunt inzetten om marktpartijen te stimuleren nieuwe woningen circulair te bouwen
- Wat een praktische werkwijze is om maximale impact te realiseren op gebied van circulair bouwen met de beschikbare instrumenten
- Voorbeelden hoe de verschillende instrumenten zouden kunnen werken om circulair bouwen te stimuleren.
Figuur: De verschillende instrumenten die de gemeente heeft om te sturen op circulair bouwen.
In het bovenstaande rapport Rapport Circulair Bouwen stimuleren met Omgevingswet staan de verschillende stappen die de gemeente kan nemen om te komen tot een passend beleid en regelgeving op o.a. het gebied van circulair bouwen en circulaire woningconcepten. De 10 stappen die hierin genomen kunnen worden zijn:
- Breng huidige situatie en gewenste ontwikkelrichting in kaart
- Onderzoek waar de knelpunten zitten voor de gewenste ontwikkelrichting
- Formuleer een gewenste oplossingsrichting
- Zorg voor draagvlak bij het hogere management
- Zorg voor breed draagvlak bij collega’s en externe stakeholders
- Onderzoek mogelijke invulling en de effectiviteit van de instrumenten
- Redeneer terug in de beleidscyclus
- Organiseer een botsproef
- Werk de instrumenten uit en indien van toepassing: leg in de juiste basis
- Pas toe, monitor en evalueer
Omgevingsvisie
- In de Omgevingsvisie opnemen dat ivm de versnelling en verduurzamingsopgave bij xx percentage van de nieuwbouw uitgegaan wordt van circulaire woningconcepten
In de Omgevingsvisie kunnen gemeenten eisen stellen op onder andere het energie- en materiaalgebruik en kunnen zij duurzaam dubbelgebruik en diversiteit stimuleren. Het stellen van specifieke prestaties in plaats van prestatie-eisen geeft het risico dat deze niet binnen standaard woningconcepten passen. Prestaties op wat en waarom in plaats van op hoe zijn daarom gewenst, zodat er bij de planoriëntatie voldoende keuze blijft voor verschillende concepten.
Afwegingskader
Een goede omgevingsvisie staat of valt met het maken van keuzes die goed te motiveren zijn en het afwegen van alle betrokken belangen. Voor het maken van transparante afwegingen binnen de omgevingsvisie, is het van belang dat de gemeente al vroeg in het proces algemene principes bepaalt. Dit geldt voor het afwegen van verschillende scenario’s voor de omgevingsvisie zelf, maar ook voor afwegingen die de gemeente later zal maken ten aanzien van concrete, meer ingrijpende of complexe initiatieven in de leefomgeving.
De handreiking VNG helpt gemeenten in het proces van afwegingen. Voor onder andere de gebouwde omgeving zijn ambities opgenomen en bijbehorende actierichtingen die noodzakelijk zijn om de circulaire doelen voor 2030 en 2050 te halen.
Voorbeelden:
Global Goals
Er kunnen meerdere perspectieven worden gebruikt om een afwegingskader op te stellen. Het afwegingskader dat de VNG beschrijft is gebaseerd op de 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties, de Sustainable Development Goals (Global Goals). Het (integrale) omgevingsbeleid is een belangrijk instrument om de Global Goals te realiseren. Maar omgekeerd geldt ook dat de Global Goals een waardevol hulpmiddel kunnen zijn om tot een brede en gedragen omgevingsvisie te komen.
Coalitieprogramma
In het coalitieprogramma van de gemeente kunnen ook ambities op het gebied van circulariteit opgenomen worden
Voorbeeld:
Woonvisie
- Circulaire woningconcepten opnemen in woonvisie
- Woonvisies opnemen in omgevingsvisie
Sinds 1 januari 2022 is de gemeentelijke woonvisie verplicht. Circulaire woningconcepten worden nog niet vaak opgenomen in de Woonvisies van gemeenten. Gemeenten kunnen de bestaande Woonvisies opnemen in de omgevingsvisie. Hierdoor krijgen de Woonvisies een meer juridische status.
Voorbeelden:
Omgevingsplan
- Opnemen percentage gewenste circulaire woningconcepten bij nieuwbouw
Met de invoering van de omgevingsvisie, zijn ook omgevingsplannen ingevoerd. Het omgevingsplan vervangt het geldende bestemmingsplan en de beheers verordening uit de Wet ruimtelijke ordening. Het omgevingsplan biedt goede kansen om op lokaal niveau in gebieden en bij gebouwen eisen te stellen op het gebied van duurzaamheid en dus ook voor Circulaire Woningconcepten. In de ontwikkelplannen en ruimtelijk/functioneel kader van de gemeente kan voor een gebied of wijk specifieke randvoorwaarden worden gesteld. Er zijn nog vrijwel geen gemeenten die dit gebruiken om kaders en voorwaarden voor circulaire woningconcepten te stellen.
Voorbeeld:
Overeenkomsten
- Opnemen waar en hoeveel circulaire woningconcepten gerealiseerd moeten worden
In een regionale woonagenda, regiodeal en/ of woondeal kunnen afspraken gemaakt worden over kaders voor circulaire woningconcepten.
In diverse Woondeals streven regio’s naar 50% industriële bouwproductie in 2030. Juist vanwege die groei in het aantal industrieel geproduceerde woningen en de hoge mate van standaardisatie in combinatie met het verhogen van de duurzaamheidsprestaties essentieel. Zo heeft de gemeente Arnhem/Nijmegen in haar Woondeal opgenomen in te zetten op flexibele en tijdelijke woningen en/of vernieuwende bouwconcepten, waardoor op een snelle manier voorzien worden in de woningbehoefte. In de andere Gelderse gemeenten worden in 2024 nog nadere afspraken gemaakt.
In 2022 is het aantal industrieel geproduceerde woningen van 5000 in 2019 gestegen naar ruim 10.000 (bijna 15% van jaarproductie).
voorbeelden:
Woondeal Regio Arnhem-Nijmegen
De woondeals van alle provincies staan hier
Regionale stimuleringsprogramma’s
Er zijn diverse regionale programma’s, zoals #zetdewoningbouwaan (Zuid-Holland), waar partijen worden gestimuleerd om industriële woningbouw te realiseren. Dit programma heeft al verschillende gemeenten opgeleverd die geïnteresseerd zijn in industriële woningbouw.6
In de City Deals werk(t)en gemeenten, het Rijk, private partijen, kennisinstellingen en andere organisaties samen aan innovatieve oplossingen voor complexe stedelijke opgaven. Er zijn op dit moment 25 City Deals. Op 17 december 2020 is een samenwerking tussen gemeenten, Rijk en marktpartijen van start gegaan onder de noemer City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen. Het doel is om van de bouwsector een drijvende kracht te maken achter de circulaire economie. Op de website City Deal CCB is ook meer informatie over dit onderwerp te vinden. https://citydealccb.nl/
Samenwerkingspartner
- SMART afspraken over circulaire woningconcepten opnemen in prestatieafspraken met woningcorporaties en huurdersorganisaties
- Financiële instrumenten inzetten om toepassingen van circulaire woningconcepten te belonen
- Stimuleren van kennisdeling en data over materialen en materiaalstromen in samenwerking met kennisinstellingen, koplopers en experts
Naast opdrachtgever en vergunningverlener kunnen gemeenten de rol als samenwerkingspartner op zich nemen.
Prestatieafspraken
Een ander soort sturingsmechanisme op het gebied van duurzaamheid wat kan worden gebruikt door gemeenten- woningcorporaties en huurdersorganisaties zijn prestatieafspraken. Regulier worden er prestatieafspraken gemaakt tussen gemeente, woningcorporatie(s) en huurdersorganisatie(s) over de volkshuisvestelijke opgave in hun gebied.
In de handreiking en vraagbaak prestatieafspraken staan de vragen centraal die huurdersorganisaties, corporaties en gemeenten hebben bij het opstellen van hun prestatieafspraken. De update van 2023 is beperkt en bestaat uit een oplegger van 8 pagina's. In 2024 is een grotere herziening voorzien omdat verwacht wordt dat in dat jaar de wet Versterking regie op de volkshuisvesting inwerking treedt.
Op 30 juni 2022 zijn de Nationale prestatieafspraken ondertekend door de Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, Aedes, de VNG en de Woonbond.
Het Interprovinciaal Overleg (IPO) heeft het ambitieniveau van de Nationale prestatieafspraken onderschreven. In deze wederkerige afspraken zijn onder andere concrete afspraken gemaakt over nieuwbouw van sociale huurwoningen en midden huurwoningen, het verduurzamen van het woningcorporatiebezit, de leefbaarheid van buurten en wijken, en de betaalbaarheid van sociale huurwoningen. Ook is aangegeven dat corporaties en Rijk de milieudruk bij renovaties verlagen en de milieuprestaties bij nieuwbouw verbeteren. Daarnaast bevorderen zij circulaire- en industriële bouw en klimaat adaptief bouwen. Deze afspraken lopen tot en met 2030.
Ambities op het gebied van duurzaamheid en versnelling van de woonopgave worden vaak al opgenomen in de lokale prestatieafspraken. Deze prestatieafspraken zouden echter nog veel concreter en SMART gemaakt kunnen worden. Bijvoorbeeld op basis van Het Nieuwe Normaal HNN 1.0 dd 7 december ’23 van BZK en Cirkelstad.
Voor conceptueel bouwen is het van belang de woningbehoefte te specificeren met product-markt-combinaties. Dat biedt vervolgens een goed uitgangspunt voor de uitvraag van woningconcepten. Daarnaast is het goed om concrete en wederkerige afspraken te maken over de condities waaronder conceptwoningen worden gerealiseerd.
Voorbeelden:
Handreiking (circulaire) prestatieafspraken
Prestatieafspraken gemeente Putten
Prestatieafspraken gemeente Nijmegen
Andere sturingsmechanismen op duurzaamheid en versnelling woningbouw met de gemeente als samenwerkingspartner zijn mogelijk als:
- Samenwerkingsmogelijkheden met externe stakeholders.
- Financiële instrumentarium om gewenste ontwikkelingen te belonen.
- Stimuleren van kennisdeling en data delen over materialen en materiaalstromen in samenwerking met kennisinstellingen, koplopers en experts.
- Verbinding met de markt om vraag en aanbod van (hergebruikte en hernieuwbare) materialen te bevorderen, zodat de bestaande nichemarkten kunnen worden uitgebreid om de kringlopen binnen de bouw te sluiten. Delen van circulaire lessen en successen.
Voorbeelden:
Initiatieven om te komen tot standaard toepassing van biobased bouwmaterialen in de bouw is het initiatief gestart: Van land naar Pand. In de Achterhoek is dit het samenwerkingsverband: Samen Biobased Bouwen en in de Stedendriehoek is dit het samenwerkingsverband: Boeren voor Biobased Bouwen.
De publicatie: Rapport Verkenning Circulaire Prestaties Woonconcepten dd dec ’23 geeft inzicht in de daadwerkelijke impact van verschillende woningconcepten in de huidige bouwpraktijk en je kunt zien wat er al mogelijk is.
De Brochure Woningconcepten en hun prestaties sept ’23 laat zien wat er allemaal beschikbaar is aan woningconcepten in het bijzonder wat de prestaties op het gebied van circulair bouwen zijn. In deze brochure vind je een uitgebreid overzicht van een aantal woningconcepten. En alle prestaties die deze woningconcepten leveren. Voor de mate van circulair bouwen zijn de indicatoren van Het Nieuwe Normaal gebruikt.