Omgaan met grote veranderingen
Wat als we het oude loslaten, maar het nieuwe nog onbekend is?
Stel je voor. Je wordt ziek, echt ziek. Je kan niet meer werken en eigenlijk kan je helemaal niks meer. Als dat maar lang genoeg duurt, komt alles wat ooit vanzelfsprekend was op losse schroeven te staan. Je twijfelt overal aan en bevraagt alles. Kloppen je baan, huis, partner, overtuigingen en vrienden nog wel met wie jij bent? Met wie jij wilt zijn? Als veel oude verhaallijnen niet meer kloppen, kom je in een identiteitscrisis. De start van een transitie. We spreken hierover met corporate antropoloog en schrijfster Jitske Kramer.
Ondertussen in de ‘liminaliteit’
Dat is ook waar onze maatschappij nu staat, zo vergelijkt Jitske. Hoe we het altijd deden, werkt niet meer. Denk aan de woningcrisis en energiecrisis, maar ook op het gebied van landbouw en klimaat. Maar hoe het dan wel moet, weten we niet. Veel van onze systemen zijn volgens Jitske ooit ingericht vanuit de kernwaarde economische groei. Op basis daarvan hebben we keuzes gemaakt, de fysieke wereld ingericht en regels ingesteld. Dat heeft ons veel gebracht, doordat voor heel veel mensen de welvaart is toegenomen. Maar nu lopen we tegen grenzen aan. En daarmee zijn we zijn in de ‘liminaliteit’ beland, zoals Jitske dat noemt. Dat is de tussentijd waarin we het oude loslaten, terwijl het nieuwe nog onbekend is. Een tijd vol onzekerheid, chaos en onduidelijkheid. Op dit punt ben je eigenlijk gewoon verdwaald.
Erken dat je het niet weet
Wat doe je als je verdwaald bent? Tip 1 van Jitske: erken het. Want als je doet alsof je weet waar je heengaat, kun je voor altijd onderweg blijven. Het is dan maar de vraag of je ooit op de juiste bestemming aankomt. Dus erken dat er geen plan is, geen route, geen controle. Wat er wel is, is onzekerheid. We hebben geen houvast. Want in de liminaliteit nemen we afscheid van alles wat ons niet meer dient. Maar wat daarvoor dan in de plaats komt, weten we niet. Ondertussen moeten we wel het nieuwe vormen. We hebben ideeën nodig voor wat dat kan zijn. Dat is niet makkelijk. En als alles op losse schroeven staat, is ook onduidelijk wie de macht heeft, wie beslist, en op basis waarvan. Wat zijn onze uitgangspunten, wat is goed en wat is fout?
Maak ruimte voor chaos
Het proces in de liminaliteit is rommelig, het gaat alle kanten op en kost veel tijd. Tip 2 van Jitske: maak ruimte voor die chaos. En verdraag alle gevoelens van ongemak die daarbij horen. Ga goed om met de conflicten die onvermijdelijk ontstaan en maak de dialoog mogelijk, want daar gebeurt het. Luister daarin naar iedereen. Als mensen het gevoel hebben dat hun stem niet gehoord wordt, komen ze in opstand. Net zolang tot ze wel gehoord worden.
En ‘make a cup of tea’
Geen makkelijke opgave, maar ook niet onmogelijk. Jitske is hoopvol en denkt dat we misschien wel heel erg verdwaald zijn, maar zeker niet verloren. En daarmee is haar laatste tip om te doen wat het Britse leger doet in zo’n situatie: ‘make a cup of tea’, ‘zet een kopje thee’. Oftewel: hou het klein. Maak het makkelijk. En doe die dingen die je nu kunt doen voor een succeservaring.
Tijdens dit hele proces leer je elkaar kennen en bouw je moed op. Van daaruit kun je weer een stapje verder.
Jitske toegepast in de praktijk
Het verhaal van Jitske zet ons in veel opzichten aan het denken. Bijvoorbeeld als reflectie op de vernieuwing van onze Gelderse omgevingsvisie. Een proces waar we nu middenin zitten.
De huidige omgevingsvisie moet om meerdere redenen worden vernieuwd. Bijvoorbeeld omdat wij, net als Jitske, merken dat we tegen grenzen aanlopen. Grenzen van ruimtegebruik: we willen veel meer dan dat we aan ruimte beschikbaar hebben. Niet alles kan, niet alles kan overal en niet alles kan tegelijk. Maar bijvoorbeeld ook grenzen aan de ‘maakbaarheid’ van ons bodem- en watersysteem. Vroeger werkte de bodem als spons om een te veel aan water op te nemen en weer los te laten als dat nodig was. Die sponswerking is sterk verminderd. Door alle woningen, bedrijventerreinen, wegen en landbouw met zware machines hebben we onze bodem namelijk steeds meer ‘dicht’ gemaakt. En dat terwijl we nu juist steeds vaker te maken krijgen met extreme vormen van weer- en wateroverlast. En netcongestie laat ons bijvoorbeeld zien hoe we op dit moment letterlijk tegen de grenzen van ons energienetwerk aanlopen. Luister hierover ook onze podcast ‘Woningbouw in stroomversnelling’. En wat dacht je van bereikbaarheid? Van belang voor leefbaarheid, wonen, economie en bedrijvigheid, voorzieningen en sociale contacten. Maar wegen, bussen en treinen raken op dit moment overvol. En dat is slechts een greep uit de voorbeelden.
Hoe we het deden, werkt deels niet meer. Dat betekent op zoek naar nieuwe richtingen. De omgevingsvisie is het ‘stuur’ dat ons uiteindelijk moet helpen om met oplossingen te komen voor al deze ingewikkelde maatschappelijke en ruimtelijke vraagstukken. Een stuur richting het jaar 2050 en 2100. Maar hoe ziet dat stuur er dan uit? Wat is ons verhaal? Hoe gaat het ons helpen in al deze veranderingen? We zitten midden in een ‘tussentijd’ zoals Jitske dat noemt. We breken (deels) met oude principes en zijn op zoek naar nieuwe samenhang. Dat vraagt verbeeldingskracht. En moed. Met die bril op reflecteren we op het verhaal van Jitske en passen we het toe op het proces waar we nu middenin zitten, op weg naar een vernieuwde omgevingsvisie. Dan is dit volgens Jitske een gezamenlijk zoekproces, maar ook een ‘magische tijd’ met ‘volop ruimte voor creativiteit en avontuur’. Iets dat we zeker vanuit het Ruimtelab omarmen.
Tegelijk is het tot slot goed om te benoemen dat we voor de vernieuwing van de omgevingsvisie zeker niet al het oude loslaten. Er ligt al heel veel aan beleid en onderzoek dat een plek behoudt in het totaalbeeld van de omgevingsvisie. En er zijn veel kwaliteiten en eigenschappen van onze provincie die we juist willen koesteren. Of moeten we, zoals Jitske zegt, eerst nog echt erkennen dat we verdwaald zijn?
Meedenken en in gesprek?
Op dinsdag 11 maart 2025 was Jitske Kramer als spreker te gast in het Huis der Provincie in Arnhem, tijdens het maandelijkse Ruimtelab college. Maar daar houdt het niet op. Haar inspirerende lezing zet ons aan het denken. En we horen ook graag van u als lezer, bezoeker, vriend van het Ruimtelab of toevallige passant wat dit verhaal met u doet. Welke betekenis geeft u hieraan? En wat denkt of vindt u dat wij als provincie Gelderland hiermee zouden kunnen doen? Laat het ons weten en neem contact met ons op.
